یادگیری مشارکتی
اولین و مهمترین عنصر در یک کلاس درس مشارکتی این است که دانش آموزان باور داشته باشند که متقابلاً به یکدیگر وابسته اند، به این صورت که یا همه با هم شنا می کنند و یا با هم غرق می شوند در یک موقعیت یادیگری مشارکتی هر دانش آموز مسئول است که
1- موارد درسی معین شده را فرا گیرد.
2- مطمئن شود سایر اعضای گروه نیز موارد درسی را فرا گرفته اند.
2- تعامل تشویق کننده ی رو در رو
به این معنی که اعضای گروه یکدیگر را در رسیدن به اهداف تشویق و ترغیب کنند، یادگیری یکدیگر را تسهیل نمایند، به طور موثری به یکدیگر کمک کنند، بازخوردهای سازنده به هم بدهند، نیازهای یکدیگر را برطرف کرده و در استدلالات و نتیجه گیری ها بحث نمایند.
3- مسئولیت فردی
سومین عنصر یادگیری مشارکتی آن است که هر یک اعضا مسئولیت خاصی دارد و هیچ کس نمی تواند بدون این که در فعالیت گروه نقشی داشته باشد، از نتایج کار بقیه ی افراد بهره مند شوند در واقع هدف اصلی مسئولیت فردی آن است که افراد بتوانند تکلیفی را که امروز به طور مشارکتی انجام شده، در آینده به تنهایی انجام دهند.
راه های ایجاد مسئولیت فردی
- کوچک نگهداشتن اندازه ی گروه
- ارائه ی آزمون جداگانه به هر یک از اعضای گروه
- انتخاب یکی از اعضای گروه به طور تصادفی برای شرح فعالیت انجام شده در گروه به صورت شفاهی
- مشاهده و یادداشت برداری از فعالیت هر یک از اعضای گروه
- درخواست از اعضای گروه برای توضیح دادن مطالب آموخته شده به سایر دانش آموزان کلاس.
4- مهارت های گروهی و بین فردی
چهارمین عنصر یادگیری مشارکتی، استفاده از مهارت های گروهی و بین فردی است. باید به دانش آموزان مهارت های اجتماعی مورد نیاز برای مشارکت گروهی موثر آموزش داده شود.
مثلاً دانش آموزان باید یاد بگیرند که:
1- به یکدیگر اعتماد کنند.
2- افکار و احساسات خود را با دقت و بدون ابهام بیان نمایند.
3- یکدیگر را بپذیرند و از هم حمایت کنند.
4- اختلافاتشان را به طور سازنده ای حل نمایند.
5- پردازش گروهی
پردازش گروهی به معنای آگاهی از موارد زیر است: عملکرد گروه چگونه است؟ یادگیری چگونه انجام می شود. فعالیت کدام عضو مفیدتر است و کدام یک از فعالیت ها باید ادامه یابد یا تغییر کند؟ چنین پردازشی باعث می شود:
1- گروه بتواند روابط کاری مناسب را حفظ کند.
2- یادگیری مهارت های مشارکتی تسهیل شود.
3- اعضای گروه بر اساس کارشان بازخورد دریافت کنند.
4- گروه علاوه بر تفکر شناختی به تفکر فراشناختی نیز دست یابد.
پیشینه ی نظری
یادگیری مشارکتی که اولین بار در آمریکا مورد استفاده قرار گرفت به فلسفه ی جان دیوی در مورد ماهیت اجتماعی یادگیری مربوط است.
- ریشه اصلی در دیدگاه ساختارگراها و این که دانش باید توسط خود افراد ساخته شده و به موقعیت جدید یادگیری گسترش یابد، دیده می شود.
- بر اساس نظر ویگوتسکی می توان استدلال کرد که دانش آموزانی که به تنهایی از عهده ی انجام کاری بر نمی آیند، هنگامی که از کمک معلم و دوستان بهره مند می گردند چگونگی انجام آن کار را یاد می گیرند.
- از لحاظ نظریه ی شناختی ـ اجتماعی باندورا، وقتی شرایطی فراهم می آید که دانش آموزان صحیح انجام دادن کاری را توسط دوستانشان مشاهده می کنند و خود نیز انجام آن کار را می آموزند و زمانی که موفقیت خود یا دوستانشان تقویت می شود اشتیاق بیشتری برای انجام آن کار پیدا می کنند.
اجرای یادگیری مشارکتی در کلاس درس
برای اجرای این روش در کلاس، معلم باید فعالیت هایی را طرح ریزی کند که برخی مربوط به قبل از اجراء، برخی مربوط به زمان اجرا و برخی دیگر مربوط به پس از اجرای برنامه ی مشارکتی است. این فعالیت ها در زیر به ترتیب توضیح داده می شود.
الف) فعالیت های معلم قبل از اجرای کلاس مشارکتی
1- هدف های آموزشی یادگیری مشارکتی را مشخص کند.
معلم باید توضیح دهد که چرا از این روش استفاده کرده است، چه منافعی برای دانش آموزان دارد و پیامدهای آن چیست؟
2- نقش افراد گروه را معین نماید.
در مورد این که معلم خودش باید نقش ها را تعیین کند یا اینکه نقش ها توسط دانش آموزان تعیین شود اختلاف نظر وجود دارد. مهم آن است که هم اعضای گروه نقش هایی مجزا داشته باشند و هم دانش آموزان نقش یکسانی در تمام کلاس های درس بر عهده نگیرند.
3- اندازه ی گروه ها را تعیین کرده و دانش آموزان را در آنها قرار دهد اندازه ی گروه بین 2 تا 4 نفر می باشد. گروه ها می توانند همگن یا ناهمگن باشند وقتی اعضای گروه مشخص شد، بهتر است تا مدتی در آن تغییری ایجاد نگردد چون انسجام مجدد گروه زمان بر خواهد بود.
4- کلاس درس را مرتب کند.
فضای کلاس باید طوری مرتب شود که معلم و دانش آموزانی به راحتی بتوانند حرکت کنند. لازم است صندلی های اعضای گروه رو به روی هم قرار گیرد به طوری که امکان تعامل رو در رو وجود داشته باشد.
5- تکالیف درسی را مشخص کند
معلم باید تکالیف را با روش آموزشی که به کار می گیرد متناسب نماید. تکالیف گروه یادگیری مشارکتی باید جالب، چالش انگیز و برانگیزاننده باشد.
6- ملاک های موفقیت را توضیح دهد.
معلم باید مهارت های گروهی و ملاک های ارزیابی تکالیف را بیان کند. بهتر است این کار با همکاری دانش آموزان انجام شود.
7- مواد درسی آموزشی را به گونه ای طراحی کند که وابستگی متقابل ایجاد شود.
مواد درسی برای گروه مشارکتی باید به گونه ای باشد که همه افراد گروه بتوانند در موقعیت گروه سهیم باشند. اگر هر یک از اعضا سهم خاصی در تکلیف نداشته باشد سازمان و انسجام گروه به خطر می افتد.
8- رفتارهای نامطلوب در کار گروهی را مشخص کند.
یک بخش ضروری در موفقیت یادگیری مشارکتی آن است که به دانش آموزان یاد داده شود که چگونه در یک گروه با هم مشارکت کنند. برای این منظور معلم می تواند جلساتی را به آموزش این رفتارهای مطلوب، از جمله احترام گذاشتن به نظر دیگران، اجازه گرفتن برای صحبت کردن و ... اختصاص دهد.
ب) فعالیت های معلم به هنگام اجرای کلاس مشارکتی
در این مرحله معلم باید:
1- رفتار گروه ها را مشاهده کند.
در طی اجرای کلاسی معلم باید در کلاس قدم زده و هر گروه را مشاهده کند.
2- به نیازهای آنها پاسخ داده و به آنها کمک کند.
در حالی که معلم کار گروه ها را مشاهده می کند هر زمان که گروه ها نیاز به اطلاعات بیشتر داشته باشند معلم می تواند پاسخگوی آنها باشد.
3- در صورت نیاز مداخله کند.
هنگامی که معلم در کلاس قدم می زند ممکن است متوجه اختلافات و یا تعارض هایی در گروه شود، در این مرحله باید مداخله کرده و هر چه سریع تر تعارض را برطرف کند و از بروز مجدد آن پیشگیری نماید.
4- گروه ها را تحسین کند.
5- معلم باید وقتی دانش آموزان کار را به درستی انجام می دهند به آنها بازخورد داده و آنان را تشویق کند.
ج) فعالیت های معلم پس از اجرای کلاس مشارکتی
1- خلاصه ای از مطلب درس بیان کند.
پس از اینکه کار گروه تمام شد، معلم باید نکات اصلی و مهم درس را به طور خلاصه برای همه ی گروه ها بیان کند و او همچنین می تواند از هر یک از گروه ها بخواهد که این کار ا انجام دهند.
2- یادگیری دانش آموزان را ارزیابی کند.
معلم باید بر اساس ملاک هایی که در مرحله ی پیش از اجرا تدارک دیده بود، یادگیری دانش آموزان را ارزیابی کنند همچنین مهم است که به دانش آموزان بازخورد فوری از عملکردشان داده شود. چون در غیر این صورت مهارت های یادگیری مشارکتی در آنها پیشرفت نخواهد کرد.
3- از آنچه در جلسه ی یادگیری مشارکتی اتفاق افتاده یادداشت برداری کند
معلم باید در مورد این که در این جلسه چه کارهایی انجام شده و به چه علت بوده است یادداشت برداری کند، این یادداشتها می تواند در اختیار دانش آموزان نیز قرار گیرد. معلم باید از این یادداشت ها در بهبود جلسات آتی یادگیری مشارکتی استفاده نماید.
فواید کاربرد روش یادگیری مشارکتی
پانیتز در سال 1996 حدود پنجاه مزیت برای به کار بردن یادگیری مشارکتی عنوان می کند و آنها در چهار مقوله ی کلی قرار می دهد که عبارتند از:
1- فواید اجتماعی
یادگیری مشارکتی باعث می شود تعاملات اجتماعی ارتقاء یابد. وقتی اعضای گروه نتایج و دلایل خود را توضیح می دهند، مهارت های ارتباط کلامی رشد می یابد. یادگیری مشارکتی، رفتارهای اجتماعی مناسب را، که در شرایط مختلف ضروری هستند، الگو قرار داده و دانش آموزان از مهارت اجتماعی مورد نیاز در جامعه و محیط های کاری برخوردار می شوند این روش موجب پذیرش تفاوت های فردی و همچنین درک دیدگاه دیگران می شود.
2- فواید روان شناختی
نقش فعال دانش آموزان در امر یادگیری باعث می شود احساس رضایت بیشتری از تجربه ی آموزش داشته و نگرش مثبت تری به یادگیری در آنها ایجاد گردد. در یادگیری مشارکتی فرصت بحث در مورد عقاید و ایده ها و همچنین دریافت بازخوردهای سازنده وجود دارد که می تواند در شکل گیری و تقویت عزت نفس موثر باشد. همچنین یادگیری مشارکتی محیطی امن برای دانش آموزان ایجاد می کند، زیرا خطاهای فرد قبل از این که در کلاس عنوان شود، توسط همکلاسی های وی و در داخل گروه تصحیح می شود.
یادگیری مشارکتی باعث ایجاد انگیزه درونی در دانش آموز می گردد.
4- فواید تحصیلی
در یادگیری مشارکتی، دانش آموزان هم از طرف معلم و هم از طرف اعضای گروه تقویت دریافت می کنند که این امر باعث رشد خود کارآمدی بالاتری در آنها شده و به تبع آن « نمرات؛ آنها افزایش خواهد یافت. بر طبق تحقیقات انجام شده یادآوری اطلاعاتی که از طریق مشارکتی آموزش داده شده بیشتر از سایر روش ها می باشد. همانگونه که ویسگوتسکی بیان می کند.
وقتی دانش آموزان عقاید و ایدده های خود را به صورت کلامی مطرح می کنند، باعث واضح تر شدن مفاهیم برای خودشان شده و مطالب کاملاً در حافظه ی آنان جای می گیرد. یادگیری مشارکتی در دانش آموزان ایجاد خود تنظیمی می کند که بر عملکرد تحصیلی آنها تاثیر مثبت خواهد داشت.
4- فواید ارزیابی
در کلاسهای یادگیری مشارکتی معلم می تواند بازخورد فوری به دانش آموزان دهد و بدفهمی آنها را از همان ابتدا تصحیح نماید. ارزیابی تنها بر اساس نمره ی یک فرد در یک امتحان خاص نیست و منابع متعددی از جمله کار گروهی، فعالیت شخص در گروه، مسئولیت پذیری او و ... مدنظر قرار می گیرد.
تدریس مشارکتی چیست و روشهای اجرای آن کدام است؟
وظیفه اصلی معلم ایجاد زمینه مشارکت، همکاری و همیاری گروهی میان دانش آموزان می باشد. کار او ایجاد رقابت نیست، بلکه ایجاد رفاقت و همکاری و صمیمیت میان آنهاست. فلسفه وجودی تدریس مشارکتی دقیقاً به همین سبب است. اگر چه، به خاطر وجود برخی تفاوت های فردی در میان دانش آموزان همچون، ویژگی های هوشی، شخصیتی، زمینه خانوادگی و ... رقابت میان دانش اموزان ایجاد خواهد شد. اما وظیفه ما به عنوان یک معلم حرفه ای، این نیست که به آن دامن بزنیم. بلکه همان طوری که در قبل آمد، معلم باید تلاش خود را معطوف به این هدف نماید، که دانش آموزان موفقیت خود را منوط به موفقیت دیگران بدانند. در واقع به این شعار اعتقاد پیدا کنند که یا «همگی غرق می شویم و یا همگی نجات پیدا می کنیم». در این صورت است که دانش آموزان قوی تر، دست سایر دانش آموزان را خواهند گرفت.
تعاریف متعددی از روش های تدریس مشارکتی به عمل آمده است. اما در اینجا به دو تعریف مهم، بسنده می شود:
تدریس مشارکتی؛ «نوعی رابطه ی بین فردی است که نه تنها با همکاری، بلکه با حساسیت نسبت به نیازهای دیگران مشخص است» و در تعریف دیگری آمده است:
«مشارکت به معنای وسیع کلمه، عبارت از اتحاد و هماهنگی منابع و کوشش های هر فرد در تلاش مشترک برای نیل به نتایجی که توسط همگان جستجو می شود، می باشد». (نوروزی، 1382)
پیامدهای استفاده از روش تدریس مشارکتی
- عزت نفس دانش آموزان افزایش پیدا می کند.
- تمایل دانش آموزان به مدرسه، بیشتر می شود.
- دانش آموز خود را نسبت به سرنوشت خویش و دیگران سهیم می داند.
- استفاده به جا و صحیح از این روش، در درازمدت تاثیر بسیار مثبت و شگرفی را در زندگی جمعی دانش آموزان در پی خواهد داشت.
- ضمن اینکه روابط درون گروهی و برون گروهی دانش آموزان افزایش پیدا می کند، مهارتهای تحمل یکدیگر و با هم زیستن را، عملاً تجربه می کنند.
ویژگی های کلاس مشارکتی
1- تغییر مناسبات بین معلم و دانش آموزان
1/1 توزیع دانش میان معلم و شاگردان
2/1 تقسیم قدرت بین معلم و شاگردانش
3/1 ایفای نقش میانجی (معلم به دانش آموزان کمک می کند تا یاد بگیرند که چگونه یاد بگیرند)
4/1 تشکیل گروه های دانش آموزان به شکل نامتجانس
2- نقش های معلم در کلاس مشارکتی
1/2 فراهم کردن محیطی غنی برای کسب دانش جدید، با کار گروهی، حل مساله و ...
2/2 الگودهی به دانش آموزان برای مشارکت در تفکر (هم در محتوا و هم در فرآیند) بین همکلاسی ها
3/2 آماده سازی دانش آموزان برای احساس مسئولیت در قبال یادگیری از طریق دادن باز خورد، جهت دهی مجدد و کمک در بکارگیری استراتژیها
3- نقش های دانش آموزان در کلاس
1/3 تعیین و انتخاب اهداف یادگیری از طریق با معلم.
2/3 طراحی تکالیف یادگیری و درگیر شدن با آن با انگیزه تمایل قوی تر.
3/3 خود سنجشی عملکرد یادگیری و سنجش کار گروهی (تینز من، 1990)
چالش های کلاس مشارکتی
با این که مدارس و معلمان به کلاس مشارکتی تمایل پیدا کرده اند ولی مسایل مهمی در این فرآیند برای مدیران، معلمان و والدین وجود دارد:
1- کنترل کلاس: سر و صدا و شلوغی، فقدان نظم، نگرانی عمده کلاس مشارکتی است گرچه دانش آموزان به فرصت هایی برای صحبت کردن، حرکت در کلاس، پرسش، سوال و غیره نیاز دارند.
2- فراهم کردن فرصت های برای یادگیری مشارکتی: بسیاری از معلمان و مدیران معتقدند برای کلاسهای مشارکتی طرح درسی جدید باید تدوین شود
3- تفاوتهای فردی میان دانش آموزان: در کلاس مشارکتی گروه ها به صورت نامتجانس تشکیل می شوند و بسیاری از معلمان به کارآمدی این گروه ها اعتقاد ندارند آنها اغلب به نقش موقعیت یادگیری در پیشرفت دانش آموزان معتقد نیستند.
4- مسئولیت های فردی در قبال یادگیری: عموماً دانش آموزان و والدین انتظار دارند در قبال تلاشهای انجام شده سطح پیشرفتشان توسط معلم مشخص گردد در حالی که در کلاس مشارکتی معلمان سطح پیشرفت کار گروهی را مشخص می کنند.
5- تناقض ارزش ها: پژوهش ها نشان می دهد بسیاری از معلمان وقتی به دانش آموزان خود اجازه می دهند تا با یکدیگر گفتگو کنند. عناوین فعالیتها را تغییر دهند و یا چشم اندازهای خود را جستجو کنند، احساس راحتی نمی کنند.